चिकित्सा विपस्स्नेची..........२

अनिल नि. वैद्य (माजी न्यायाधीश) यांनी लिहिलेल्या “विपश्यना म्हणजे काय? गैरसमज व शंकांचे निरसन” या पुस्तकाची समीक्षा "जनतेचा महानायक”, मुंबई या दैनिकात दिनांक २७ फेब्रुवारी २०१३ ला मिलिंद फुलझेले, नागपूर यांनी लिहिली. त्यात अनेक प्रश्न उपस्थित करण्यात आलेत ज्यांची उत्तरे देने अम्बेडकरी लोकांच्या दृष्टीने आवश्यक आहे. त्याची हि प्रतिक्रिया)

(८) “महाराष्ट्रातील चिरपरिचित भिक्षुसंघ विपश्यनेचा विरोध करतो का?” – समीक्षक मिलिंद फुलझेले/महानायक/नागपुर 

प्रतिक्रिया :- ज्या भिक्षुंना गुरु भिक्षु आहेत ते आपल्या गुरूच्या पंथाची शिकवण घेतात व देतात. त्यांचे गुरु भिक्षुच असतात. कोणी गृहस्थ नाहीत. गोयनका गुरुजीचा गुरु कोणी भिक्षुच आहे ना? तो महायान पंथांचाच होता ना? त्यांचे अभ्यास ग्रंथ भिक्षूंचे त्रिपिटक होते, पण कोणत्या बाबासाहेब आंबेडकर नावाच्या गृहस्थाचा “बुद्ध आणि त्यांचा धम्म” नावाचा ग्रंथ नाही. त्यांचे गुरु आंधळे तर शिष्य आंधळे. गुरु-शिष्य परंपरा ही परंपरावादी असते, क्रांतिकारी नाही. म्हणून कोणतेही भिक्षु क्रांतीची भाषा करू शकत नाही. कारण त्यांची क्रांतीची प्रेरणा मेलेली असते. त्यांना क्रांती नकोसीच असते, त्यांना फक्त आणि फक्त शांतीच हवी असते. म्हणून बुद्धाला शांतीदूत म्हणणारे महायानी आणि क्रांतीदूत समजणारे हीनयानी ठरले. 

जे गृहस्थ बुद्धीने आंधळे आहेत ते तर्क करीत नाही. त्यांना ज्ञान मिळणार कसे? अशा अज्ञानी भिक्षूंचे अनुकरण करण्याला बाबासाहेबांचा हो होता का? सर्वच भिक्षु तसे नाहीत. त्याला काही अपवादही आहेत. त्यातील एका भिक्षूचे विपश्यने विषयी मत जे समिक्षकाला माहित नव्हते म्हणून त्यांनी हा प्रश्न केला. काखेत कळसा आणि गावाला वळसा, तशी गत समीक्षकाची झालेली दिसते. 

डॉ. भदन्त सावंगी मेघंकर काय लिहितात, “पुराने ज़माने मे पढने के लिए किताबे नही होती थी. बुद्ध से जो सुनते थे उसी का मनन-चिंतन करते थे, इसी कारण बुद्ध ने ध्यान भावना पर जोर दिया था. त्रिपिटक मे जहाँ-वहाँ बुद्ध को कहते देखा जाता है “झायथ भिक्खवे” भिक्षुओ ध्यान करो. नियम के अनुसार भिक्षु कोई शारीरिक काम नही कर सकते. पढ़ने को कुछ नही, तो फिर एक बचा था, ‘ध्यान भावना’. मगर उस काल मे या बाद मे भी पूर्णकाल ध्यानी उपासक नही थे. यदि उपासक पूर्णकाल ध्यानी बना तो समाज बिगड जायेगा, क्योंकि संसार के प्रति उसका नकारिय दृष्टिकोण बन जायेगा. एक सिमित समय के लिए मन को एकाग्रता की ट्रेनिंग देने के लिए ठीक है. या फिर सेवानिवृति के बाद पारिवारिक झमेलों से अलिप्त करने के लिए अच्छा है. 

“बाबासाहब ने धम्म दिया. शिक्षा देने के लिए उनके पास समय नही था. उनके उत्तराधिकारियो ने उसे आवश्यक नही समझा. समाज बिखर गया. नेतृत्व के अभाव मे लोग उसकी खोज करने लगे. कोई त्रैलोकी बने तो कोई विपस्सी ही रहे एवं धीरे-धीरे उनमे बाबासाहब के प्रति अंध:श्रद्धा पैदा हो रही है एवं वे उनके विरोधी बन रहे है, इसका उनको भी पता नही चल रहा है. आज सारा विपस्सना संघ आर.एस.एस. के कब्जे मे चला गया है. आम्बेडकर का बौद्ध समाज धीरे-धीरे विपस्सना के माध्यम से आम्बेडकर के विचारों से दूर होते जा रहा है. मै कोई महान व्यक्ति नही हूँ और न कोई युगद्रष्टा या युगनिर्माता पर बुद्धिजीवी समाज इसे अवश्य याद रखे की यदि चुप-चाप बैठे रहे तो इसका परिणाम बड़ा भयानक होगा.” (डॉ. भदन्त सावंगी मेधंकर, “बुद्धपुत्र की गाथा”, बुद्धभूमी प्रकाशन, नागपुर. प्रकासन- २००१. पृष्ठ- ३११ एवं ३३७, ३३८)

(९) “आपल्या धम्मात विपश्यना नाही असे म्हणणे म्हणजे धम्मविषयाची अनभिज्ञता दर्शविणे होय. भारतातून लुप्तप्राय झालेली ही विधी म्यानमारमध्ये (सुवर्णभूमी) अधिक काळ राहिली.” – समीक्षक मिलिंद फुलझेले 

प्रतिक्रिया :- त्यांना माझा प्रश्न आहे कि विपश्यना धम्मात कुठे होती? तिला कोणी नष्ट केले? ती का लुप्त झाली कि, आपोआप लुप्त झाली? भिक्षूंची कृती म्हणजे बुद्धकृती नाही, भिक्षूंचे विचार म्हणजे धम्म नाही. धम्म हा बुद्धाच्या मतांचा, विचारांचा बनला होता. भिक्षूंनी बुद्धाच्या मुखी घातलेले विचार कोणते ते आता उजेडात आले आहेत. त्यामुळे बुद्ध-वचनात विपस्सना (पाली शब्द) कुठे आहे? ते दाखवावे. मन मानेल तसे विधान करायचे आणि समाजाला भ्रमित करायचे, असा तो काळ गेला. आता “दुधाचे दुध आणि पाण्याचे पाणी” करणे सहज शक्य झाले आहे. 

सुप्रसिद्ध बौद्ध लेखक डॉ. सुरेंद्र अज्ञात लिहितात, “एक महोदय कहने लगे – यदि बुद्ध और या आंबेडकर का ध्यान नही करना तो फिर किसका ध्यान लगाए? हमारा पूछना है कि, क्या बिना ध्यान लगाए साँस लेने में दिक्कत होती है? किसी की शक्ल-सुरत का ध्यान करना आप जरुरी समझते ही क्यों है? क्या दुनिया की शेष समस्याए हल हो चुकी है, जो हर तरह के निरर्थक काम में शक्ति का अपव्यय करना चाहते हो? आखिर इस तरह निठल्ले बैठकर किसी के शक्ल-सूरत का ध्यान केन्द्रीत करने में समय बिताने के लिए आप बेचैन क्यों है? क्या दुनिया में और कुछ भी रचनात्मक कार्य आपके लिए करने को नही बचा जो अब इस तरह समय और शक्ती का अपव्यय किया जावे? क्या दुनिया से अन्धविश्वास, अज्ञानता, अनपढ़ता आदि अभिशाप दूर हो गया, जो आपको कोई रचनात्मक कार्य नही सूझता? (बुद्धधम्म, बुद्धिवाद व आंबेडकर, पृष्ठ-२२४) 

...पालथी मारकर...ध्यान के ...शून्य से ....और महाशुन्य में खोना...चेतना को खोना अर्थात बेहोशी में जाना, यह धम्म विचार कैसे है? धम्म मे ध्यान की व्याख्या है, “एकांत में शांत मन से धम्म पर गंभीर विचार करना और उसे अपने लिए लाभकारी समझकर अपनाना.” (बुद्धधम्म, बुद्धिवाद व आंबेडकर, पृष्ठ-५५२) ध्यान म्हणजे समाधी किंवा विपस्सनाच होत नाही तर लक्ष, अवधान, चित्त सुद्धा होते, ज्यात डोळे लावून श्वास नियंत्रित करण्याची प्रक्रिया नसते. धम्मात “विपस्सना” याशब्दाला विरोध नसून त्यातील पद्धतीला, प्रक्रियेला विरोध आहे. (क्रमश:)